বাংলাদেশের ৮টি বিভাগ
ব্রিটিশ শাসনামলে তৎকালীন বাংলা প্রদেশে সর্বপ্রথম বিভাগ গঠন করা হয়। সেসময় বর্তমান বাংলাদেশের ভূখণ্ডে রাজশাহী, ঢাকা ও চট্টগ্রাম এই তিনটি বিভাগ গঠন করা হয়। পরবর্তীতে রাজশাহী ও ঢাকা বিভাগের একাংশ নিয়ে ১৯৬০ সালে খুলনা বিভাগ গঠিত। হয়। ১৯৭১ সালে স্বাধীনতা পরবর্তী সময়ে বাংলাদেশে এই চারটি বিভাগ ছিল। ১৯৮২ সালে ঢাকা বিভাগ এবং ঢাকা শহরের ইংরেজি বানান Dacca (ঢাকা) কে পরিবর্তন করে Dhaka (ঢাকা) করা হয় যাতে বাংলা উচ্চারণের সাথে ইংরেজি বানান আরও সামঞ্জস্যপূর্ণ হয়। খুলনা বিভাগের একাংশ নিয়ে ১৯৯৩ সালে বরিশাল বিভাগ গঠিত হয়, এবং ১৯৯৫ সালে চট্টগ্রাম বিভাগকে ভেঙে সিলেট বিভাগ প্রতিষ্ঠা করা হয়। ২০১০ সালে ২৫ শে জানুয়ারি বৃহত্তর রংপুর আর দিনাজপুর অঞ্চল নিয়ে রংপুর বিভাগ গঠন করা হয়, যা আগে রাজশাহী বিভাগের অন্তর্ভুক্ত ছিল। ১৪ সেপ্টেম্বর ২০১৫ তে অষ্টম বিভাগ হিসেবে ময়মনসিংহ বিভাগের নাম ঘোষণা করা হয়। পূর্বে এটি ঢাকা বিভাগের অংশ ছিল। বর্তমানে প্রস্তাবিত দুইটি বিভাগের নাম পদ্মা ও মেঘনা ।
বিভাগ ভিত্তিক জেলাসমূহ
ঢাকা বিভাগঃ ঢাকা, গাজীপুর, নারায়ণগঞ্জ, মুন্সিগঞ্জ, কিশোরগঞ্জ, টাইল, নরসিংদী, মাদারীপুর, শরীয়তপুর, ফরিদপুর, মানিকগঞ্জ, গোপালগঞ্জ ও রাজবাড়ী।
চট্টগ্রাম বিভাগঃ চট্টগ্রাম, রাগামাটি, বান্দরবান, খাগড়াছড়ি, কক্বাসজার, লক্ষ্মীপুর, চাদপুর, ফেনী, নোয়াখালী, কুমিল্লা ও ব্রক্ষ্মনবাড়িয়া।
রাজশাহী বিভাগঃ রাজশাহী, চাপাইনবাবগঞ্জ , নওগা, নাটোর, পাবনা, বগুড়া, সিরাজগঞ্জ ও জয়পুরহাট ।
খুলনা বিভাগঃ খুলনা, বাগেরহাট, সাতক্ষীরা, যশোর, মাগুরা, ঝিনাইদহ, নড়াইল, কুষ্টিয়া, মেহেরপুর ও চুয়াডাঙ্গা
বরিশাল বিভাগঃ বরিশাল, ঝালকাঠি, পিরোজপুর, পটুয়াখালী, বরগুনা ও ভোলা।
রংপুর বিভাগঃ রংপুর, নীলফামারী, গাইবান্ধা, কুড়িগ্রাম, দিনাজপুর, লালমনিরহাট, ঠাকুরগাঁও ও পঞ্চগড়।
সিলেট বিভাগঃ সিলেট, হবিগঞ্জ, সুনামগঞ্জ ও মৌলভীবাজার।
ময়মনসিংহ বিভাগঃ ময়মনসিংহ, জামালপুর, নেত্রকোনা ও শেরপুর।
Read more
আমাদের অল-ইন-ওয়ান মোবাইল অ্যাপের মাধ্যমে সীমাহীন শেখার সুযোগ উপভোগ করুন।
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
1 x Application (66%) | 133ms |
1 x Booting (34%) | 68.66ms |
update `subjects` set `view_count` = `view_count` + 1, `subjects`.`updated_at` = '2025-04-18 06:53:56' where `id` = 15941
Bindings |
|
Backtrace |
|
select `_lft`, `_rgt` from `subjects` where `id` = 15941 limit 1
Bindings |
|
Backtrace |
|
select `id`, `name`, `parent_id`, `_lft`, `_rgt`, `show_content`, `num_of_mcq`, `num_of_written`, `des_added_by`, `des_updated_by`, `author_name`, `link_subject_id`, `sub_category_id`, `main_category_id`, `slug`, `meta_og_title`, `meta_keyword`, `meta_description`, `vote`, `view_count`, `icon`, `page_type`, `chapter_name` from `subjects` where (`subjects`.`_lft` between 17470 and 17471) and `subjects`.`deleted_at` is null
Bindings |
|
Backtrace |
|
select `id`, `description`, `short_description`, `subject_id` from `subject_descriptions` where `subject_descriptions`.`subject_id` in (15941) and `subject_descriptions`.`deleted_at` is null
Backtrace |
|
select `id`, `name`, `slug` from `sub_categories` where `sub_categories`.`id` in (4878) and `sub_categories`.`deleted_at` is null
Backtrace |
|
select `id`, `user_id`, `completeable_type`, `completeable_id`, `complete_progress`, `is_complete` from `completes` where `completes`.`completeable_id` in (15941) and `completes`.`completeable_type` = 'App\\Models\\Subject'
Bindings |
|
Backtrace |
|
select `id`, `name`, `parent_id`, `_lft`, `_rgt`, `show_content`, `des_added_by`, `des_updated_by`, `author_name`, `link_subject_id` from `subjects` where `subjects`.`id` in (10670) and `subjects`.`deleted_at` is null
Backtrace |
|
select `id`, `description`, `short_description`, `subject_id` from `subject_descriptions` where `subject_descriptions`.`subject_id` in (10670) and `subject_descriptions`.`deleted_at` is null
Backtrace |
|
select `id`, `name`, `avatar` from `users` where `users`.`id` in (33722) and `users`.`deleted_at` is null
Backtrace |
|
select * from (select `questions`.`id`, `questions`.`subject_id`, `questions`.`category_id`, `questions`.`sub_category_id`, `questions`.`board_exam_id`, `questions`.`passage_id`, `questions`.`question_type`, `questions`.`question`, `questions`.`is_duplicate`, `questions`.`status`, `questions`.`image`, `subjectables`.`subject_id` as `pivot_subject_id`, `subjectables`.`subjectable_id` as `pivot_subjectable_id`, `subjectables`.`subjectable_type` as `pivot_subjectable_type`, row_number() over (partition by `subjectables`.`subject_id` order by `questions`.`created_at` desc) as `laravel_row` from `questions` inner join `subjectables` on `questions`.`id` = `subjectables`.`subjectable_id` where `subjectables`.`subject_id` in (15941) and `subjectables`.`subjectable_type` = 'App\\Models\\Question' and `questions`.`status` = 'active' and `questions`.`deleted_at` is null) as `laravel_table` where `laravel_row` <= 5 order by `laravel_row`
Bindings |
|
Backtrace |
|
select * from `subjects` where `subjects`.`id` = 15941 and `subjects`.`deleted_at` is null limit 1
Bindings |
|
Backtrace |
|
select `id`, `name`, `slug`, `parent_id`, `_lft`, `_rgt` from `subjects` where (17471 between `subjects`.`_lft` and `subjects`.`_rgt` and `subjects`.`id` <> 15941) and `subjects`.`deleted_at` is null order by `_lft` asc
Bindings |
|
Backtrace |
|
select * from `subjects` where `subjects`.`id` = 15941 and `subjects`.`deleted_at` is null limit 1
Bindings |
|
Backtrace |
|
select `id`, `name`, `parent_id`, `_lft`, `_rgt`, `slug`, `meta_og_title`, `meta_keyword`, `meta_description` from `subjects` where `subjects`.`id` = 15936 and `subjects`.`deleted_at` is null limit 1
Bindings |
|
Backtrace |
|
select `id`, `description`, `subject_id` from `subject_descriptions` where `subject_descriptions`.`subject_id` in (15936) and `subject_descriptions`.`deleted_at` is null
Backtrace |
|
select `_lft`, `_rgt` from `subjects` where `id` = 79 limit 1
Bindings |
|
Backtrace |
|
select `id`, `name`, `parent_id`, `_lft`, `_rgt`, `name`, `slug`, `icon`, `banner` from `subjects` where (`subjects`.`_lft` between 16791 and 20416) and `subjects`.`deleted_at` is null
Bindings |
|
Backtrace |
|
select * from `mediables` where `mediable_type` = 'App\\Models\\Subject' and `mediable_id` in (15941)
Bindings |
|
Backtrace |
|
select `videos`.`video_src_url`, `mediables`.`mediable_id` as `chapter_id` from `videos` inner join `mediables` on `mediables`.`mediable_id` = `videos`.`id` where `videos`.`id` = 0 and `videos`.`video_src` = 'youtube' and `videos`.`deleted_at` is null
Bindings |
|
Backtrace |
|
select `id`, `name`, `main_category_id`, `slug` from `subjects` where `id` <> 15941 and `parent_id` = 15936 and `main_category_id` = 3 and `subjects`.`deleted_at` is null limit 5
Bindings |
|
Backtrace |
|
select * from `package_plans` where `status` = 'active' and `package_plans`.`deleted_at` is null
Bindings |
|
Backtrace |
|
200
[]
[]
0 of 0array:21 [▼ "x-https" => array:1 [▶ 0 => "1" ] "cookie" => array:1 [▶ 0 => "XSRF-TOKEN=eyJpdiI6IjBTVnhHcGlFclF0dHdaOVVBakViWmc9PSIsInZhbHVlIjoiMlJwNGJmSm1MNzFVWDAvTm1BVEEvc24zeDRabDJXZU1lSzFPU2JyWW1BUG04VXp1Z2p6RVZmRkRvRVI3ZHJ3N1lNd0VsRUd3UTkrZ0ZUT0xkL1paUTBnYkRHa0xnbGlYczBoUGNCKytTS0g3a2Zra0JxT0p5a0huNWs1THlPaHIiLCJtYWMiOiIxZjk0MDVkYjRhMzM2MTU3MzczM2UwMzIyYjZhYTliYjViNTA4YmE4N2EwMGM2NzU2OTUwYjYxNWNiMWFlYzEyIiwidGFnIjoiIn0%3D; satt_academy_session=eyJpdiI6Im5EMlY0RmpFbm4xOVhEYThCZklVS0E9PSIsInZhbHVlIjoiUjZKN0h4dnhhODYzTjg4V2kzS0dqc2Zvb1ZPR3Avb0ZHbiszZnBxb2dwbzRTd0d1azVwemxuc2FQajU1V21KSE9LY1BteFFPc01JVzJUWVpNUmp5MmpCV1VmeXBlN2VuaUJGRStWYUhxTXJXR0hSOXV3ZkVhWHQyUWNoU1lkTXkiLCJtYWMiOiI5ZjA1YzAxNjE0MGFlOTNmODE2ZWNjNmRlNGQwMTk0NTFiZmFmOTI0YzUzZWRjYTAzYzFhNTdjZjZmYzJlMWJhIiwidGFnIjoiIn0%3D ◀XSRF-TOKEN=eyJpdiI6IjBTVnhHcGlFclF0dHdaOVVBakViWmc9PSIsInZhbHVlIjoiMlJwNGJmSm1MNzFVWDAvTm1BVEEvc24zeDRabDJXZU1lSzFPU2JyWW1BUG04VXp1Z2p6RVZmRkRvRVI3ZHJ3N1lNd0VsR ▶" ] "sec-fetch-dest" => array:1 [▶ 0 => "document" ] "sec-fetch-user" => array:1 [▶ 0 => "?1" ] "sec-fetch-mode" => array:1 [▶ 0 => "navigate" ] "sec-fetch-site" => array:1 [▶ 0 => "none" ] "accept" => array:1 [▶ 0 => "text/html,application/xhtml+xml,application/xml;q=0.9,image/avif,image/webp,image/apng,*/*;q=0.8,application/signed-exchange;v=b3;q=0.7" ] "user-agent" => array:1 [▶ 0 => "Mozilla/5.0 AppleWebKit/537.36 (KHTML, like Gecko; compatible; ClaudeBot/1.0; +claudebot@anthropic.com)" ] "upgrade-insecure-requests" => array:1 [▶ 0 => "1" ] "sec-ch-ua-platform" => array:1 [▶ 0 => ""Windows"" ] "sec-ch-ua-mobile" => array:1 [▶ 0 => "?0" ] "sec-ch-ua" => array:1 [▶ 0 => ""HeadlessChrome";v="129", "Not=A?Brand";v="8", "Chromium";v="129"" ] "cache-control" => array:1 [▶ 0 => "no-cache" ] "pragma" => array:1 [▶ 0 => "no-cache" ] "x-real-ip" => array:1 [▶ 0 => "3.22.234.133" ] "x-forwarded-server" => array:1 [▶ 0 => "debugerror.xyz" ] "x-forwarded-proto" => array:1 [▶ 0 => "https" ] "x-forwarded-port" => array:1 [▶ 0 => "443" ] "x-forwarded-host" => array:1 [▶ 0 => "debugerror.xyz" ] "x-forwarded-for" => array:1 [▶ 0 => "3.22.234.133" ] "host" => array:1 [▶ 0 => "debugerror.xyz" ] ]
0 of 0array:2 [▼ "XSRF-TOKEN" => "v3scWrNyZZVg1stb44U5d4FwVbZhaSq43yQ27obl" "satt_academy_session" => "gFb6oq79Q91e1QXNyesDZR00W4YeahmbIpF8V7cG" ]
0 of 0array:7 [▼ "content-type" => array:1 [▶ 0 => "text/html; charset=UTF-8" ] "cache-control" => array:1 [▶ 0 => "no-cache, private" ] "date" => array:1 [▶ 0 => "Fri, 18 Apr 2025 00:53:56 GMT" ] "x-ratelimit-limit" => array:1 [▶ 0 => "60" ] "x-ratelimit-remaining" => array:1 [▶ 0 => "50" ] "set-cookie" => array:2 [▶ 0 => "XSRF-TOKEN=eyJpdiI6IlFkc3dXaE03czJWd1VVdGFTYkVPb0E9PSIsInZhbHVlIjoidm9qL0x2NzNWTU9qWHRtZHZobTh6NXlINEtSekQvVW9aQ1IrREoxT2hBdVVqUSt5clZrQWlodFlQTjJEdmFBOHE2aUtNUnZNTHRqcGN2M2tGL0VUeUNOU283bVBIMnlNUXd3eWJ2S3ZMUGtLSWF2bU5oR1EvOGY1QlE0c3REYS8iLCJtYWMiOiJhZTQyZWVlMDNjN2I3MjZjYjkwMWZhZTBjYWU2OGQxMjY3NDQ0NGUyNzY1Nzg4MWNjYWM2Yzg4ODA4YWNkOTAzIiwidGFnIjoiIn0%3D; expires=Sat, 19 Apr 2025 00:53:56 GMT; Max-Age=86400; path=/; secure ◀XSRF-TOKEN=eyJpdiI6IlFkc3dXaE03czJWd1VVdGFTYkVPb0E9PSIsInZhbHVlIjoidm9qL0x2NzNWTU9qWHRtZHZobTh6NXlINEtSekQvVW9aQ1IrREoxT2hBdVVqUSt5clZrQWlodFlQTjJEdmFBOHE2aUtNU ▶" 1 => "satt_academy_session=eyJpdiI6IjROTnBaSjJYU1FvR1d0alNVWGtvemc9PSIsInZhbHVlIjoiTU5zR1lJZ21ZRjk5M1BrY0xhRW1wc0JZNjhjSWpvcERMMFFwTWtUVUNzUENnclZyMUtqSnFuQ2MrNmZrVCtuOGlpWnEyeWtBaHNNSXk4VUU5blVpQVZ4SmI2b0ZIdzkxbEduOFJrLytaSGtrenZQZ0lCWFYvL2JGWkdqRmViUUciLCJtYWMiOiIxZDZjYjQ0NzRlMGNjYWU5N2UyNzc3MjgxYjcxZTI0YTZjMjZmZjMxNmQ4NmQ5OTFkOTlhM2U0MGM1YzczYmIxIiwidGFnIjoiIn0%3D; expires=Sat, 19 Apr 2025 00:53:56 GMT; Max-Age=86400; path=/; secure; httponly ◀satt_academy_session=eyJpdiI6IjROTnBaSjJYU1FvR1d0alNVWGtvemc9PSIsInZhbHVlIjoiTU5zR1lJZ21ZRjk5M1BrY0xhRW1wc0JZNjhjSWpvcERMMFFwTWtUVUNzUENnclZyMUtqSnFuQ2MrNmZrVCt ▶" ] "Set-Cookie" => array:2 [▶ 0 => "XSRF-TOKEN=eyJpdiI6IlFkc3dXaE03czJWd1VVdGFTYkVPb0E9PSIsInZhbHVlIjoidm9qL0x2NzNWTU9qWHRtZHZobTh6NXlINEtSekQvVW9aQ1IrREoxT2hBdVVqUSt5clZrQWlodFlQTjJEdmFBOHE2aUtNUnZNTHRqcGN2M2tGL0VUeUNOU283bVBIMnlNUXd3eWJ2S3ZMUGtLSWF2bU5oR1EvOGY1QlE0c3REYS8iLCJtYWMiOiJhZTQyZWVlMDNjN2I3MjZjYjkwMWZhZTBjYWU2OGQxMjY3NDQ0NGUyNzY1Nzg4MWNjYWM2Yzg4ODA4YWNkOTAzIiwidGFnIjoiIn0%3D; expires=Sat, 19-Apr-2025 00:53:56 GMT; path=/; secure ◀XSRF-TOKEN=eyJpdiI6IlFkc3dXaE03czJWd1VVdGFTYkVPb0E9PSIsInZhbHVlIjoidm9qL0x2NzNWTU9qWHRtZHZobTh6NXlINEtSekQvVW9aQ1IrREoxT2hBdVVqUSt5clZrQWlodFlQTjJEdmFBOHE2aUtNU ▶" 1 => "satt_academy_session=eyJpdiI6IjROTnBaSjJYU1FvR1d0alNVWGtvemc9PSIsInZhbHVlIjoiTU5zR1lJZ21ZRjk5M1BrY0xhRW1wc0JZNjhjSWpvcERMMFFwTWtUVUNzUENnclZyMUtqSnFuQ2MrNmZrVCtuOGlpWnEyeWtBaHNNSXk4VUU5blVpQVZ4SmI2b0ZIdzkxbEduOFJrLytaSGtrenZQZ0lCWFYvL2JGWkdqRmViUUciLCJtYWMiOiIxZDZjYjQ0NzRlMGNjYWU5N2UyNzc3MjgxYjcxZTI0YTZjMjZmZjMxNmQ4NmQ5OTFkOTlhM2U0MGM1YzczYmIxIiwidGFnIjoiIn0%3D; expires=Sat, 19-Apr-2025 00:53:56 GMT; path=/; secure; httponly ◀satt_academy_session=eyJpdiI6IjROTnBaSjJYU1FvR1d0alNVWGtvemc9PSIsInZhbHVlIjoiTU5zR1lJZ21ZRjk5M1BrY0xhRW1wc0JZNjhjSWpvcERMMFFwTWtUVUNzUENnclZyMUtqSnFuQ2MrNmZrVCt ▶" ] ]
0 of 0array:3 [▼ "_token" => "v3scWrNyZZVg1stb44U5d4FwVbZhaSq43yQ27obl" "_previous" => array:1 [▶ "url" => "https://debugerror.xyz/admission/%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%82%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%AD%E0%A6%BE%E0%A6%97-48923 ◀https://debugerror.xyz/admission/%E0%A6%AC%E0%A6%BE%E0%A6%82%E0%A6%B2%E0%A6%BE%E0%A6%A6%E0%A7%87%E0%A6%B6%E0%A7%87%E0%A6%B0-%E0%A6%AC%E0%A6%BF%E0%A6%AD%E0%A6%BE ▶" ] "_flash" => array:2 [▶ "old" => [] "new" => [] ] ]